Multi-instrumentalist, componist en producer Chief Adjuah dropte in juli een bommetje in Rotterdam: ‘Jazz is een denigrerende term en het North Sea Jazz Festival zou er goed aan doen een andere naam te kiezen,’ zei de muzikant die tot 2012 door het leven ging als Christian Scott. Ook bekende muzikanten uit het verleden als Duke Ellington, Miles Davis, John Coltrane en Nina Simone vermeden het woord. De eerste jazzplaat uit 1917 zorgde voor controverse omdat daar uitsluitend witte muzikanten op te horen waren die zich neerbuigend uitlieten over hun zwarte collega’s. Hoe besmet is de term jazz?
De in 1981 in New Orleans geboren Adjuah koos niet alleen een andere naam, maar tevens voor andere instrumenten. Zijn trompet ruilde hij in voor op authentieke leest geschoeide blaasinstrumenten die voor hem zijn gemaakt door de Nederlandse instrumentbouwer Miel Adams. Daarnaast bespeelt hij een zelfontworpen elektrische harp, een hedendaagse uitvoering van de traditionele West-Afrikaanse kora. Met zijn instrumenten, liederen en verhalen laat Adjuah zien en horen dat de geschiedenis van zijn muziek veel verder teruggaat dan de periode van de slavernij. Zijn uiteindelijke doel is ‘het dekoloniseren van de Afro-Amerikaanse muziek’. In plaats van ‘jazz’ kiest hij voor het rekbare begrip ‘stretch music’.
Het is nog maar de vraag of North Sea Jazz op korte termijn bereid is tot een naamswijziging. Na 48 jaar is de merknaam van het festival met jaarlijks 90.000 bezoekers sterker dan ooit. Toch is Chief Adjuah niet de eerste muzikant die moeite heeft met de term ‘jazz’. Duke Ellington (1899 – 1974) hield ook al niet van het woord: ‘Jazz doet me altijd denken aan het soort man waarvan je hoopt dat je dochter er niet mee thuis komt,’ aldus de succesvolle componist en bandleider.
Miles Davis (1926 – 1991) zat evenmin graag gevangen in een jazzhokje: ‘De benaming jazz zegt me niets, ik praat liever over social music,’ aldus de trompettist die in 1959 zonder enige reden door een witte politieagent in elkaar werd geslagen voor Birdland in New York waar hij die avond een optreden zou verzorgen en waar zijn naam met grote letters op de gevel stond.
Nina Simone (1933 – 2003) schreef in haar autobiografie I Put A Spell On You (1992): ‘Jazz is een witte term waarmee zwarte mensen worden geframed.’ Drummer Max Roach ( 1924 – 2007) beschouwde jazz (anders dan afgeleide vormen als bebop en swing) als een scheldwoord (met het woord ‘jas’ werd in het Franstalige deel van New Orleans een sekswerker aangeduid).
Nicolas Payton (1973) schreef in 2011 een essay met de titel ‘Why jazz isn’t cool anymore,’ waarin de trompettist uitlegt dat jazz een racistisch etiket is dat zwarte muzikanten ongevraagd opgeplakt hebben gekregen door witte mensen die neerkijken op hun cultuur. Payton pleitte voor het vervangen van het woord ‘jazz’ door Black American Music eventueel afgekort tot BAM.
De eerlijkheid gebied te zeggen dat niet alle zwarte muzikanten in zulke scherpe bewoordingen afstand nemen van de term ‘jazz’. Promotors als trompettist Wynton Marsalis en pianist Herbie Hancock vinden het vooral belangrijk om hun publiek te wijzen op de Afro-Amerikaanse wortels van hun muziek. En die muziek werd in het begin van de twintigste eeuw nu eenmaal ook gespeeld in de bordelen van New Orleans.
De officiële jazzgeschiedenis begon wel met een valse start: de eerste jazzplaat, een opname van the Original Dixieland Jass Band uit 1917, is een besmet product. Het betrof een zwakke imitatie van zwarte muziek door een volledig wit orkest. Veel zwarte muzikanten beschouwen de plaat als een respectloos product. Dat werd er niet beter op toen bandleider Nick LaRocca zich de uitvinder van de jazz ging noemen en denigrerende opmerkingen maakte over zwarte muzikanten. Volgens de standaard-muziekgeschiedenisboeken was ‘Dixie Jass Band One-Step’ echter de eerste jazzplaat en in 2017 werd het eeuwfeest van de jazz nog uitgebreid gevierd.
Hoe meer je je verdiept in de geschiedenis van de zwarte muziek, hoe schrijnender het contrast wordt tussen de pijnlijke levensverhalen van de musici en het ongekend hoge niveau van hun improvisaties. Sonny Rollins (1930) decennialang ongeëvenaard als tenorsaxofonist, componist en creatief bandleider vertelt in de documentaire ‘Morgen speel ik beter’ (2012) van Olaf van Paassen dat elke keer als hij een luchthaven betreedt, mensen hun koffers dichter naar zich toetrekken.
Eric Dolphy (1928 – 1964) een geheelonthouder die iedere dag urenlang toonladders oefende, werd vanwege zijn huidskleur niet toegelaten tot een symfonieorkest. Tegen wil en dank werd de fluitist en saxofonist daarom maar improvisatiemuzikant. Hij stierf aan de gevolgen van suikerziekte in Berlijn. Omdat hij zwart was, ging vrijwel iedereen er vanuit dat hij aan een overdosis drugs was bezweken en kreeg hij geen adequate medische zorg.
In de zuidelijke staten van de Verenigde Staten mochten zwarte muzikanten tot in de jaren zestig op het podium staan, maar niet in de zaal zitten, in hetzelfde restaurant eten, of in hetzelfde hotel overnachten als hun witte publiek.
Diverse musici vroegen door de jaren heen aandacht voor een betere behandeling van zwarte Amerikanen. Zangeres Billie Holiday (1915 – 1959) confronteerde haar publiek in 1939 met het huiveringwekkende lied ‘Strange Fruit’ waarin ze op een beeldende manier aan populieren opgehangen zwarte mensen bezong. Saxofonist Cannonball Adderley (1928 – 1975) trok in de jaren zestig met dominee Jesse Jackson door de zuidelijke staten met peptalk en muziek onder de titel ‘Operation Breadbasket’. Bassist en bandleider Charles Mingus (1922 – 1979) die een hekel had aan het woord ‘jazz’ componeerde ‘Fable of Faubus’ (1959) als aanklacht tegen racistisch geweld: ‘Oh, Lord, don’t let ‘em shoot us! Oh, Lord, don’t let ‘em stab us!’ De bevlogen saxofonist John Coltrane (1926 – 1967), die het woord ‘jazz’ nooit in de mond nam, schreef ‘Alabama’ (1963) na een bloedige aanslag door de Ku Klux Klan in Birmingham.
De situatie mag dan inmiddels verbeterd zijn voor zwarte musici, het ideaal is nog niet bereikt. Ook Adjuah sleept zo zijn eigen ervaringen mee. Bij iedere grenscontrole wordt hij weer uit de rij gehaald en gefouilleerd. Telkens moet hij nieuwe instrumentkoffers aanschaffen omdat de oude zijn opengesneden door douanebeambten op zoek naar verboden middelen. Adjuah voert zijn strijd niet alleen, de jongere generatie musici zoals saxofonist Kamasi Washington, bassist Esperanza Spalding en pianist Robert Glasper laat nadrukkelijk van zich horen. Op de vraag ‘moet de term jazz verboden worden?’ antwoordde Adjuah vorige maand in Rotterdam gevat: ‘Als je met de kennis van nu dat woord nog gebruikt, ga ik bijna geloven dat je het met opzet doet.’
