Wenen doet in veel opzichten denken aan een openluchtmuseum. Huizen, kantoren en overheidsgebouwen zijn opgetrokken in een vrijwel identieke barokstijl. Op straathoeken en in souvenirshops word je tot vervelens toe geconfronteerd met afbeeldingen van Mozart, of met kopieën van een van zijn uitgeschreven composities. Voor het operagebouw staan kaartverkopers opgesteld in 18e-eeuwse kostuums met bijpassende pruiken. Kennelijk wordt een klassiek concert hier door toeristen beleefd als een nostalgisch gebeuren. Een wandeling door Belvederegarten, herinnert aan de beelden van dansparen die zich gracieus bewegen op de driekwartsmaten van Johan Strauss, zoals televisiekijkers op Nieuwjaarsdag sinds mensenheugenis voorgeschoteld krijgen.
Het huis waar Mozart woonde van 1784 – 1787 is omgetoverd tot Mozart-museum. We laten ons overhalen tot een bezoek en krijgen al snel spijt van deze beslissing. Ergens in een kamer op de tweede verdieping staat een willekeurig kinderledikantje. “De kamer van Mozart zou er zo uitgezien kunnen hebben,” vermeldt een tekstbordje op de muur. Bij de uitgang worden we door op een videowand vertoonde beelden gewezen op de mogelijkheid tot aanschaf van een DVD van Die Zauberflöte. In de winkel zijn Playmobil-Mozartpoppen verkrijgbaar en met rum gevulde chocolade Mozartkugeln.
De Musikverein, epicentrum op 1 januari, bereik je via de Dumbastraße (what’s in a name?). Op de maat van een denkbeeldige Radetzkymars wandel ik er doorheen. In het trottoir voor de muziektempel zijn Hollywoodsterren bevestigd met de namen van klassieke componisten. Mijn oog valt op de sterren van Johann Sebastian Bach, Johann Strauss jr, Arnold Schönberg, Johannes Brahms en Pierre Boulez.
De componist die ik het meest waardeer, Gustav Mahler (1860 – 1911), is vooralsnog afwezig. Mahler verklankt met zijn symfonieën en zijn liederen iedere denkbare menselijke gemoedstoestand. In het vierde deel van de derde symfonie beperkt hij zich tot een handjevol instrumenten en een sopraan die op een huiveringwekkende manier citaten van Friedrich Nietsche laat binnenkomen: ‘O Mensch! Gib acht! Was spricht, die tiefe Mitternacht?’ Aan het slot van de tweede symfonie laat Mahler twee groepen blazers, die niet op het podium passen omdat daar al veel extra instrumenten en een koor staan opgesteld, vanuit de gangen meespelen terwijl een donderend orgel het toch al overweldigende totaalgeluid probeert te domineren. Mahler verwerkt op een geestige manier banale volksdeuntjes in zijn werk, laat de zaak vervolgens onheilspellend kolken en sluit ten slotte meeslepend en romantisch af. Niet voor niets wordt het ontroerende ‘Adagietto’ uit de vijfde symfonie regelmatig gebruikt in dramatische films.
Als ik op onderzoek uitga, ontdek ik dat Mahler in zijn Weense periode aan de Rennweg woonde, vlakbij ons hotel. Het vermeldde huisnummer 5 is echter niet terug te vinden op de plek waar je het zou verwachten. ‘Pacassi’, dat hier is gehuisvest, is een ruim café en ik loop een zijstraatje in. Na enkele meters in de Auenbruggergasse tref ik toch nog een gedenkplaat aan met de tekst: ‘Gustav Mahler wohnte und komponierte in diesem Haus von 1898 bis 1909.’
Mahler bereikte weliswaar de top, maar echt geliefd is hij nooit geweest in de Oostenrijkse hoofdstad. De briljante componist en veeleisende dirigent was voor mindere goden moeilijk benaderbaar. Liever liet hij zich als dirigent van zijn werk toejuichen in de rest van Europa, dan dat hij de bok beklom voor conservatieve Weense abonnementhouders. Zijn driftbuien waren legendarisch; als orkestleden mager presteerden, kafferde hij ze publiekelijk uit. Dat Mahler van Joodse komaf was, hielp niet in het Wenen rond 1900, zelfs niet nadat hij zich in 1897 bekeerd had tot het katholieke geloof.
Mahlers huwelijk met de bijna 20 jaar jongere Alma was evenmin een gelukkige verbintenis. Mahler verbood zijn vrouw, die ook componeerde, om nieuw werk te produceren. In de vakanties had ze niets aan Gustav, die zich op die momenten terugtrok om zijn symfonieën te schrijven in een speciaal daarvoor gebouwd componeerhuisje. De verwaarloosde Alma begon een affaire met architect Walter Gropius. Na het onderscheppen van een liefdesbrief van zijn rivaal belandde Mahler in Leiden op de divan van Sigmund Freud. De baanbrekende psychoanalyticus omschreef het onderzoeken van Mahlers geest als ‘afdalen in een diepe schacht van een mysterieus bouwwerk’.
Het dieptepunt in Mahlers dirigeercarrière was het blokkeren van de uitvoering van de opera Salomé door de leiding van de Hofopera in 1909. Het libretto van deze door Richard Strauss geschreven opera was in hun ogen moreel gezien onder de maat en ze betitelden Salomé als ‘seksueel pathologisch’.
Teleurgesteld verliet Mahler Wenen. Hij reisde naar Amerika waar hij triomfen vierde in onder meer de Metropolitan Opera en de New York Philharmonic Society. Op 21 februari 1911 dirigeerde Mahler in de New Yorkse Carnegie Hall waar hij zich niet goed voelde. Amerikaanse dokters konden geen oorzaak vinden voor zijn klachten en uiteindelijk reisde hij met de SS Amerika via Parijs terug naar Wenen. Met ernstige hartproblemen belandde Mahler in het Löw sanatorium waar hij op 18 mei overleed. Tijdens zijn begrafenis regende het aanvankelijk. Toen de zon na verloop van tijd doorbrak, verscheen boven de bescheiden begraafplaats Grinzing een regenboog.
Op weg van de Rennweg naar Grinzing in het Noordoostelijke deel van de stad, strandt de tram vanwege 1 mei-demonstraties. Een deel van de route leggen we te voet af. Zo stuit ik per toeval op een tussen de swapfietsen naast de Staatsopera verstopte Mahlerster en ontdek ik en passant de Mahlerstrasse. De Oostenrijke componist is nog niet helemaal vergeten.
Mahlers laatste rustplaats, waarop een eenvoudige steen is geplaatst met zijn naam, is gemakkelijk terug te vinden. Alma trouwde met Walter Gropius, scheidde weer van hem en hertrouwde met de dichter Franz Werfel. Ze overleed in 1964 en ligt inmiddels op een steenworp afstand van haar eerste echtgenoot.
