Onheilsprofeten zijn er genoeg in Amsterdam. De Britse componist en dirigent James Wood (1953) gaat echter een stap verder. Zijn oratorium Apokalypsis, gebaseerd op de Openbaring van Johannes, ging vorige week in première in het Muziekgebouw aan het IJ.
Als zeven sopraansaxofoons vanaf de balkons in het Muziekgebouw unisono het taptoe-signaal door de ruimte laten schallen is iedereen meteen bij de les. Niet alle bezoekers in de goed gevulde Grote Zaal weten wat hen te wachten staat. Op de rij voor me lezen mensen geïnteresseerd mee in het programmaboekje, achter me hoorde ik vlak voor aanvang iemand zeggen: ‘Ik heb geen idee wat we straks gaan horen, maar Collegium Vocale Gent is altijd goed!’ De Vlaamse vocalisten zijn zo vaak te gast geweest in het Muziekgebouw dat een Britse krant hen recentelijk voor een Amsterdams koor aanzag.
De zestien zangers vormen een halve cirkel op het podium rondom de schijnbaar onvermoeibare dirigent en componist die er al een dag van repeteren en interviews geven heeft opzitten. Na het inleidende bazuingeschal, verklankt door de saxofoons, zingt het koor in het Latijn: ‘Et vidi septem angelos stantes in conspectu Dei: et datae sunt illis septem tubae.’ (En ik zag de zeven engelen die voor God stonden en aan hen werden zeven bazuinen gegeven).
De tijdloos klinkende stemmen bereiken het publiek door middel van zorgvuldig in de zaal gepositioneerde luidsprekers. De première van Apokalypsis vond twee dagen eerder plaats in de Sint-Baafs-Kathedraal te Gent. Die kerkelijke ambiance met haar bijbehorende natuurlijke akoestiek moeten we in deze moderne concertzaal missen.
De zeven delen waaruit Woods oratorium bestaat gaan naadloos in elkaar over: ‘Fire’, ‘Eruption’, ‘Poison’, ‘Eclipse’, ‘Heat’, ‘Jihad’ en ‘Deception’. Dat ieder deel eindigt met een instrumentaal intermezzo geeft het geheel structuur.
Bij het componeren heeft Wood zich laten leiden door de teksten waarin allerlei rampen worden aangekondigd. De consequentie daarvan is dat het ongemak soms groot is. De sopraansaxofoons hebben plaatsgemaakt voor een breder palet aan klankkleuren, van alt-, tenor, baritonsax tot aan een imposante tubax. Het is echter niet de bedoeling dat de ontvangers van de boodschap comfortabel in hun zetels achterover gaan leunen. Bazuingeschal is geen oorstrelende muziek maar is vooral bedoeld als waarschuwingssignaal. Het geluid is doordringend, bij tijden angstaanjagend. De bijdrage van de Britse organist Darius Battiwalla verhoogt het onheilspellende karakter van de eerste delen van dit oratorium.
In de Apokalypsis maakt de componist gebruik van kwarttonen die al in de oudheid voorkwamen, maar die dit werk vooral een hedendaags karakter geven. In zijn vorig jaar verschenen studie Tapping the Source laat Wood zien dat moderne componisten diep verankerd zijn in de muziekhistorie van de afgelopen 3000 jaar. Zoals Wood oude en nieuwe muziek combineert, verbindt hij de teksten van Johannes met actuele gebeurtenissen.
De solisten van het koor zingen niet alleen, ze reciteren beurteling blogs, toespraken, ooggetuigenverslagen en gedichten over vulkaanuitbarstingen, zons- en maansverduisteringen, oorlogen, 9/11 en de alom om zich heen grijpende klimaatcatastrofe. Het uitspreken van de teksten steekt nauw, niet alleen omdat het in het beschaafde Engels moet waarvan Wood zelf de belichaming is, maar vooral omdat de woorden precies op de juiste plek in de muziek moeten vallen.
Vlak voordat bazuingeschal het tweede deel afsluit, stelt de Belgische blazersgroep Bl!ndman zich op de hoge tribune achter het podium op. Geleidelijk schuift er enige harmonische berusting en lyriek in de muziek, de saxofoons komen op temperatuur, het orgel klinkt iets vriendelijker en de zangstemmen worden wat minder schril. Net als Johannes kondigt James Wood zonsverduisteringen aan die nog plaats moeten vinden in de toekomst (die doorloopt tot 2025).
Tussen deel vier en vijf dooft het licht. Een minuutlang blijft het stil en donker. De spanning in de zaal is voelbaar. Woods betrokkenheid bij de klimaatproblematiek blijkt even later uit de geciteerde woorden van een inwoner van de Marshalleilanden die uitlegt dat haar woongebied over niet al te lange tijd onder de zeespiegel zal zijn verdwenen.
Na het loslaten van de gevangen engelen krijgt de mensheid het pas echt voor zijn kiezen. Met zorg selecteerde Wood woorden van bekende wolven in schaapskleren. De toespraken van Benjamin Netanyahu, Robert Mugabe, Donald Trump, Kim Jong-un, Ferdinand Marcos en Napoleon zijn op het eerste gehoor warm en samenbindend. De in het programmaboekje vermeldde context maakt echter de ware aard van het gedachtengoed van deze dwaalleraren duidelijk.
Als laatste redenaar krijgt de rijkskanselier van nazi-Duitsland Joseph Goebbels het podium: ‘Wij zijn nobel, dapper, vrijgevig, bereidwillig en vol toewijding onder de veilige bescherming van een sterke hand. Ons volk mag met recht geloven dat het vlekkeloos en zuiver is en dat het de zegen van God ontvangt.’
Johannes ontmaskert de in demagogische volzinnen sprekende wereldleiders: ‘Ik nam het boekje uit de hand van de engel en at het op en het was in mijn mond zoet als honing. Maar toen ik het opgegeten had, werd mijn buik bitter.’ Vervolgens krijgt Johannes de opdracht om opnieuw te profeteren en werken de zeven saxofonisten van Bl!ndman toe naar een verwachtingsvol slotakkoord.
Na de generale repetitie was de componist bereid vragen die zijn oratorium opriepen te beantwoorden. Hij voltooide zijn werk in 2019, maar vanwege Covid moest de première worden uitgesteld. ‘Mijn stuk was bedoeld als wake-up call, maar inmiddels kun je wel vaststellen dat de profetieën van Johannes urgenter zijn dan ooit.’
Wood benadrukte dat hij zijn oratorium niet heeft bedoeld als muzikale dystopie. ‘De Apocalyps is voor veel mensen synoniem voor het einde der tijden en de ondergang van de wereld. De titel van het bijbelboek is echter Openbaring. De profetie in hoofdstuk 22 loopt uit op de wederkomst van Christus. Onwillekeurig moet ik daarbij denken aan de ondergang van de Titanic. Terwijl het schip in de golven verdween, speelde het orkest ‘Nearer My God to Thee’. Dat is nog eens een manier om te gaan!’
James Wood is inmiddels zo gegrepen door de profetie van Johannes dat hij zich in zijn volgende oratorium helemaal wil richten op Openbaring 22.
James Wood: Apokalypse
Collegium Vocale Gent, BL!NDMAN saxofoon septet, Darius Battiwalla orgel, James Wood dirigent.
Muziekgebouw, Amsterdam, donderdag 28 september