Wat maakt ‘neoklassieke’ muziek zo populair? Hebben de liefhebbers van zulke vriendelijk-meditatieve pianoklanken geen geduld meer voor stroeve of confronterende passages? Beschouwen ze het luisteren naar muziek niet als avontuur maar als vluchtheuvel?
Joep Beving is een goed voorbeeld van een musicus die deze stijl beoefent. Nadat deze Nederlandse pianist de brui gaf aan zijn klassieke muziekopleiding belandde hij in de reclamewereld waar hij een burn-out opliep. In een poging uit het dal te klauteren herontdekte hij zijn instrument. Beving componeerde eenvoudige meditatieve werken en wist zichzelf al spelend weer in balans te brengen. De pianist besloot enkele geslaagde nummers online te zetten en raakte daarmee gevoelige snaren. Miljoenen mensen luisteren naar zijn troostende, helende, vaak in kalme driekwartsmaat geschreven composities. Dankzij zijn authentiek krakende piano is het alsof Joep Beving naast je in de huiskamer zit te spelen.
Klassieke musici die hun opleiding wel hadden afgemaakt, merkten tot hun ontzetting dat Deutsche Grammophon de Amsterdamse pianist zonder enige aarzeling contracteerde. De Duitse platenmaatschappij was decennialang een thuishaven geweest van degelijke klassieke muziek waarop liefhebbers blindelings konden vertrouwen. Hoe dan ook, de komst van Beving heeft de gemiddelde leeftijd van klassieke muziek-afnemers substantieel verlaagd. Waar Beving plaatsneemt achter de toetsen luisteren mensen met devote aandacht. De gewijde stilte wordt hooguit onderbroken door iemand die zijn neus snuit omdat de emoties te hoog zijn opgelopen.
Beving is niet de uitvinder van deze stijl. Ludovico Einaudi (1955) ontwikkelde tijdens zijn conservatoriumstudie een allergie voor de avant-garde-muziek van Stockhausen, Berio en Boulez. ‘Wie verplicht mij om muziek te maken die schrijnt en schuurt?’ vroeg de Italiaanse pianist en componist zich af voordat hij zich overgaf aan het andere uiterste: toegankelijke, gelijkmatig gespeelde stukjes waaraan niemand aanstoot neemt. Einaudi vult zijn composities aan met videoclips die hij opneemt in verre, fotogenieke oorden. Ook zijn navolgers laten zich graag filmen in tot de verbeelding sprekende desolate landschappen, waarbij IJsland favoriet lijkt te zijn.
Het is geen toeval dat neoklassieke muziek vaak te horen is in films. Filmmuziek moet een divers publiek aanspreken, mag de aandacht van het verhaal niet afleiden en dient vooral functioneel te zijn. Filmcomponisten die op eigen kracht zijn doorgebroken zijn Yann Tiersen (Amélie, 2001), Volker Bertelmann (artiestennaam Hauschka, Im Westen nichts Neues, 2022) en Nils Frahm (Victoria, 2015).
Het luisteren naar neoklassieke muziek lijkt voor de meeste mensen eerder een middel te zijn dan een doel. Een Spotify-playlist die gevuld is met gehoorgang-strelende pianomuziek in een kalm tempo helpt (sommige) scholieren om zich te focussen op hun studie. De composities hebben doorgaans een couplet-refrein structuur die gebruikelijk is in popmuziek, zodat de overgang van het ene naar het andere genre voor deze jongeren soepel verloopt.
Neoklassieke muziek heeft zeker ook raakvlakken met yoga. Docent Marcel Bot legde onlangs in deze krant de werking van yoga uit: ‘De bewegingen helpen je om tot rust te komen, zonder dat je wordt afgeleid door je gedachten.’ Op dezelfde manier kan neoklassieke muziek helpen om stilte te ervaren. Echte stilte schrikt teveel af. De indrukken die je overdag opdoet blijven in je hoofd zitten en leiden je af van de rust die je hoopt te vinden.
Zoeken naar innerlijke vrede is ook mogelijk in groepsverband. Tijdens ‘ligconcerten’ kunnen bezoekers vanaf hun meegebrachte matjes genieten van sussende muziek in harmonisch gebroken akkoorden. De kans dat je in slaap valt tijdens zo’n concert is groter dan dat de muziek je werkelijk raakt.
Het probleem met de muziek van Leonardo Einaudi is dat vorm en inhoud teveel van elkaar verschillen. In opdracht van milieuorganisatie Greenpeace schreef hij Elegy For The Arctic (2016), een muziekstuk als waarschuwing voor de gevolgen van de opwarming van de aarde. Voor het maken van de videoclip reisde de pianist af naar de Noordelijke IJszee waar hij met vleugel en al op een nagemaakte schots ronddreef tussen zorgwekkend afbrokkelende ijsbergen. De lieflijke muziek die Einaudi ten gehore brengt vanaf zijn ‘smeltende ijsschots’ veronderstelt echter geen enkele reden tot paniek. Het is alsof klimaatactivisten in de film How to Blow Up a Pipeline de zo gehate oliepijplijn niet opblazen, maar insmeren met stroop en versieren met kleurige bloemen.
Iets dergelijks valt op bij het kijken en luisteren naar Einaudi’s recent uitgebrachte clip Broken Wings, een aanklacht tegen het verdwijnen van veel vogelsoorten. De beelden zijn verschrikkelijk, de muziek klinkt onveranderd geruststellend.
Niet alle neoklassieke muziek is zo ondiep als die van Einaudi. Max Richter laat in zijn werk geregeld maatschappelijke betrokkenheid doorklinken. Met gesproken teksten houdt hij zijn luisteraars bij de les. Hania Rani verrijkt haar muziek met invloeden van jazz en wereldmuziek. Hauschka hangt zijn piano vol met metalen voorwerpen en voegt zorgvuldig geselecteerde buitengeluiden toe waarmee hij de aandacht weet vast te houden. Nils Frahm voorziet zijn composities met behulp van elektronische klanken van een scherpe rand. Remy van Kesteren en Lavinia Meijer stellen met hun vriendelijke harpmuziek ‘existentiële vragen’ en Matteo Myderwyk verklankt zowel de Veluwe als zijn kerkelijke achtergrond in piano- en orgelcomposities.
Het muziekonderwijs lift gretig mee op het succes van de neoklassieke muziek. Niets kalmeert zo goed als het zelf spelen van repeterende muzikale patronen. Cursisten worden gelokt met teksten als: ‘Iedereen kan neoklassieke muziek leren spelen.’ Zowel de muziekboeken van Einaudi als digitale neoklassieke bladmuziek verkopen als zoete broodjes.
Hoe welluidend ook, na een half uur neoklassieke muziek snakte ik naar gestapelde akkoorden, opzwepende polyritmiek, tegen de klippen opblazend koper en de muzikale verklanking van het menselijk onvermogen de ander te bereiken, het onrecht in de wereld, onmogelijke liefde, innerlijke verscheurdheid, passie voor het leven en een glimp van het hiernamaals.