2023 was het jaar van vrouwen in de muziek. We zien nu vrouwelijke dirigenten, componisten, bandleiders en zelfs een spectaculaire toename van het aantal vrouwelijke violisten. Eindelijk komt er verandering in het professionele muziekleven dat lang het domein is geweest van mannen.
Achter de harp zag je nog wel eens een vrouw zitten, maar de dirigentenbok (what’s in a name) was al net zo’n door testosteron geregeerde plek als de preekstoel. Composities van vrouwen werden zelden uitgevoerd. In 1985 organiseerde Stichting Gaudeamus een driedaags festival ‘Vrouwen en Muziek’ in de Amsterdamse IJsbreker. Het festival was de aanleiding tot de oprichting van de Stichting ‘Vrouw en Muziek’ die voorlichting gaf, concerten organiseerde en cd’s uitbracht met werk van vrouwelijke componisten. Sinds die tijd hebben in Nederland af en toe vrouwelijke dirigenten voor een orkest gestaan.
Door de eeuwen heen zijn er altijd componerende vrouwen geweest, al hadden zij zeker niet dezelfde kansen en mogelijkheden die voor mannen waren weggelegd. Die situatie is inmiddels sterk verbeterd. Voor het eerst in de geschiedenis is de helft van het aantal nu levende componisten van het vrouwelijk geslacht. Die informatie danken we aan het nijvere speurwerk van Bachtrack.com. Op termijn zal de klassieke canon dus meer werk van vrouwen gaan bevatten. Vrouwen staan nu al veel vaker op het programma bij uitvoeringen van klassieke concerten. Sofia Gubaidulina was de eerste moderne componist wier muziek wereldwijd werd uitgevoerd. In haar kielzog volgden: Anna Clyne, Kaija Saariaho, Olga Neuwirth, Unsuk Chin, Anna Thorvaldsdottir, Missy Mazzoli and Errollyn Wallen.
Ook de lijst met honderd meest toonaangevende dirigenten is inmiddels niet meer volledig masculien. Op dit moment staan daar twaalf vrouwen in: Elim Chan, Nathalie Stutzmann, Mirga Gražinytė–Tyla, Marin Alsop, Dalia Stasevska, Xian Zhang, Gemma New, Simone Young, Joana Mallwitz, Kristiina Poska & Barbara Hannigan. In Nederland werkt het Radio Filharmonisch Orkest al enkele jaren samen met de in Amerika geboren chef-dirigent Karina Canellakis.
De Amerikaanse filmmaker Todd Field schreef en regisseerde in 2022 de film Tár over een vrouw in zo’n mannenbastion. Sommige kijkers hoopten dat de fictieve dirigent Lydia Tár met warmte en compassie haar symfonieorkest naar grote hoogten zou stuwen, maar ze bleek net zo meedogenloos en ambitieus als haar mannelijke voorgangers. Wie de wereldtop wil bereiken in de kunst moet offers brengen, was de boodschap van de film. Van mannen wordt dat geaccepteerd, voor vrouwen ligt dat lastiger.
Toch kwam de vrouwelijke kracht onlangs op een onverwachte manier aan het licht. Onderzoek wees namelijk uit dat de viool onder vrouwen bezig is aan geruisloze opmars. Meer dan de helft van de professionele violisten is op dit moment van het vrouwelijk geslacht. Voor het leren spelen van dat instrument is namelijk zoveel doorzettingsvermogen vereist op een leeftijd waarbij dit kennelijk voor de meeste jongens van vandaag teveel is gevraagd.
In jazzclubs was de rolverdeling decennialang glashelder: mannen bespeelden de instrumenten, vrouwen zongen de liedjes. Een uitzondering was de op 17 oktober overleden pianist, componist, bandleider en arrangeur Carla Bley (1936 – 2023). In de jaren zestig maakte ze met bassist Charlie Haden de revolutionaire plaat Liberation Music Orchestra, een ode aan de vermoorde vrijheidsstrijder Che Guevara (1928 – 1967). Twee jaar later schreef Bley de jazzopera Escalator Over The Hill waaraan ook popsterren als Linda Ronstadt en Jack Bruce meewerkten. Carla Bleys ideaal was dat de grenzen tussen jazz, pop en klassiek op den duur zouden verdwijnen. Na een lange, rijke carrière musiceerde Bley nog op hoge leeftijd in het trio met haar man bassist Steve Swallow tot een hersentumor dat onmogelijk maakte.
Wie de programmaboekjes van het North Sea Jazz festival op een rijtje legt, ziet het aantal vrouwelijke musici daar jaarlijks toenemen. Drummer en bandleider Terri Lyne Carrington heeft zich haar hele professionele leven al ingezet voor een volwaardige plek voor vrouwen op de internationale jazzpodia. Dat doet ze onder meer op het door haar opgezette Berklee Institute of Jazz and Gender Justice in Boston. Hoewel het inmiddels volstrekt normaal is om vrouwelijke muzikanten als bandleider eigen werk te horen uitvoeren merkte Carrington hoe lastig het was om die composities terug te vinden. Voor de aardigheid bladerde ze het Real Book door, standaardbagage van vrijwel iedere jazzmuzikant, en telde hoeveel vrouwelijke componisten daarin waren opgenomen. Carla Bley bleek de enige te zijn. Carrington stelde de uitgever voor om zelf een selectie samen te stellen van 101 composities van vrouwen. In juli van dit jaar voerde de Amerikaanse slagwerker met een bijna geheel uit vrouwen bestaande all star band deze New Standards uit op North Sea Jazz in Rotterdam.
Wie had verwacht een vriendelijke zoetgevooisde jazzvariant voorgeschoteld te krijgen, werd ruw wakker geschud door het felle openingsstuk waarbij de band het publiek met zichtbaar genoegen alle hoeken van de zaal liet zien. De bandleider beukte zo hard op haar instrument dat enkele twijfelaars in de deuropening snel een veilig heenkomen zochten. Nadat de musici hun punt gemaakt hadden kwam er ruimte voor rust, harmonie en muzikale schoonheid.
De vrouwelijke jazzsolisten leken elkaar iets meer te gunnen en probeerden elkaar wat minder muzikale vliegen af te vangen dan sommige van hun mannelijke collega’s. Het boek New Standards, 101 pieces by women composers bevat werk van onder meer Alice Coltrane, Abbey Lincoln, Toshiko Akiyoshi, Geri Allen, Dorothy Ashby, Nicole Mitchell, Cassandra Wilson, Esperanza Spalding, Tineke Postma, Nubya Garcia en Jamie Brunch.
Ook op de Nederlandse popfestivals zijn vrouwelijke artiesten nadrukkelijker aanwezig, al gaan de ontwikkelingen niet overal even snel. Eurosonic, Lowlands en Best Kept Secret scoren het hoogst qua percentage vrouwen op het podium, Pinkpop en Zwarte Cross trekken een conservatiever publiek en doen niet aan ‘deugstatistieken’. De Top 2000, de Efteling onder de jaarlijsten, noteerde in 2022 zelfs minder vrouwen dan een jaar eerder.
Bij popmuziek zijn de commerciële belangen groot, de werkuren onregelmatig en de arbeidsomstandigheden schimmig. Vrouwen komen in die sector gemakkelijk in ongewenste situaties terecht. Zeker in het verleden moesten vrouwelijke artiesten nogal eens aan andere eisen voldoen dan mannen. Wie daar geen zin in had, werd als lastig bestempeld en kon het verder wel vergeten in de muziek. Britney Spears beschrijft in haar recent verschenen autobiografie dat ze het als getalenteerde zangeres eigenlijk nooit goed kon doen: haar hele professionele leven was ze overgeleverd aan de grillen van invloedrijke mannen. De verhalen over misbruik van vrouwen in de popmuziek zijn eindeloos. Zelfs een sterke vrouw als Tina Turner deed er jaren over om zich los te maken van haar gewelddadige echtgenoot. Vrouwelijke deelnemers aan televisietalentenjachten waren tot voor kort vogelvrij.
Toch lijkt er na vele aan het licht gekomen schandalen iets te veranderen. Sinds enkele jaren staat er een generatie vrouwen op die weigert behaagziek op het podium te verschijnen, zoals zangeres Billie Eilish, indie rock band Wet Leg, singersongwriter Deva, producer, rapper and zangeres Shunaji en singersongwriter Bishop Briggs. In Nederland zijn dat onder meer Eefje de Visser, Froukje, S10, Sophie Straat en Wende. Ze brengen eigenzinnige, eerlijke, soms rauwe liedjes en durven hun kwetsbaarheid te tonen zonder dat daar een verborgen agenda van een manager met een male gaze aan ten grondslag ligt. Toch hebben juist deze artiesten succes. Het is te hopen dat die positieve ontwikkeling nog even doorzet en dat een volgende regering ons niet terugstuurt naar de culturele steentijd.